Edebiyat ve Veri

“Kadınlar Ülkesi” aracılığıyla estetik ve istatistiki bir yaklaşım

Edebiyat algısı soyuttur ve düşünseldir. En azından çoğumuz böyle bir tutum içindeyiz. Kaldı ki bunu garipsemeyiz. Analitik ve rasyonel biçime yer verilmesi pek beklenmez. Yine de şiirlerin ölçüleri olabiliyor, öyle değil mi? Belli kalıplar veya kısıtlamalarla yazılınca farklı tarzların tadına varabiliyoruz. Ortaya bambaşka bir resim ve yapı çıkarabiliyoruz. Farklı bir örnek olarak, kitap bitiminde mantıksal sorgulamalar yapabiliyoruz. İşte bu gibi anlarda, farkında olmasak da, durum matematiksel bir hal alabiliyor.

Öncesinde benzer bir düşünceyle beraber bir yazı ele almıştım ve edebiyattaki noktalama işaretlerinin kullanım sıklığıyla anlatımdaki duygunun arasında nasıl bir ilişki olabileceğini irdelemiştim.

Benzer bir dürtüyle beraber, kitap kulübümüz için okuduğum Kadınlar Ülkesi adlı kitabı ele almak istedim. Ancak bu defa görsel anlamda bir tasarım da yaptım.

Detayına girmeden bahsedelim: “Kadınlar Ülkesi”, bir feminist ütopya örneği. Üç erkek karakter, sadece kadınlar oluşan bir topluluğa adım atarlar ve karşılıklı olarak öğrenirler, öğretirler.

Bu bağlamda hangi karakterlerin ne denli rol aldığını düşünüyordum. Bunu bir bağlama dökmek aklıma geldi. Fakat bunu hem estetik zevk açısından hem de istatistiksel bakımdan ele almak istedim. Farklı iki konuya değinerek iki basit çalışma oluşturdum.

Photo by Niko Nieminen on Unsplash

Öncelikle belirtmem gerek ki tasarım alanında hiç iddiam/becerim yok ve elimden geldiğince elle hareket ederek süreci yavaş ve keyifli bir biçimde deneyimliyorum. Becerim olmadığı gibi bu konudaki hayal gücüme de güvenmediğimden, gözüme hoş gelen bir başka tasarımcının tasarımlarını kendimce kopyalayarak neler yapabileceğimi görmek istedim. Taklit etmek en iyi öğreticilerden biri.

Çalışmalarımın ilki göze hitap eden ve yaparken eğlendiğim bir tanesiydi. Bu bağlamda, kitapta yer alan on iki bölüme odaklandım. Her bölümün ilk cümlesini not ettim. Bunu yaparken kitabın fiziksel kopyasına değil, dijital (ve bir başka basım olan) materyali ele aldım.

On iki bölüm için de, kelimelerin hangi terimlere karşılık geldiğini düşündüm ve yapay zekâdan da yardım aldım. Buna göre her kelimeyi isim, bağlaç, edat, zarf, fiil gibi toplamda sekiz terimde ayırdım. Elbette tam olarak karşılık gelmeyen ve fiilimsi, sıfat-fiil gibi terimlere denk düşenler yer alsa da bunları kafama çok takmadım çünkü amacım daha ziyade görsel bir hazırlık yapmaktı.

Kadınlar Ülkesi — Bölüm 1 için hazırladığım yıldız haritası tasarımı

Böylece görselde belirttiğim şekliyle bir düzenek hazırladım. Örneklemek açısından, birinci bölümde yer alan ilk cümleyi ele aldım. Bunların (başlangıç kelimesini önemsemeksizin) her birinin terimlerini belirledim. Sonrasında ise sol üstteki yönlendirmeyle hareket ettim. Böylece rastgele gelişen bir “yıldız haritası” oluştu. Sağ üstte belirtilen ölçülere ise sonrasında pek uymadım çünkü uzun cümleleri düzenlemek aşırı zahmetliydi.

Her bir bölüm için aynısını uyguladıktan sonra bunları bir araya getirmeyi ve tam anlamıyla bir “yıldız kümesi”ni oluşturmayı istedim. Sonuç olarak böyle görünüyorlar.

Kadınlar Ülkesi — Tüm bölümleri birleştirerek hazırladığım yıldız kümesi tasarımı

İlk çalışmam için sonuç görüldüğü gibi. Bunun edebiyat açısından bir etkisi yok ve üstünden çıkarabileceğimiz yorumlama da haliyle pek kısıtlı. Kaldı ki her bölümün ilk kelimelerinden değerlendirme yapmanın da başlı başına mantıklı olacağını düşünmüyorum.

Sadece görsel anlamda ilgi çekici ve edebiyatla alakalı olduğu için şevkle yaptığım bir denemeydi. Okuduğum her kitabın bölümlerini bu şekilde (görsel anlamda çok daha iyisinden bahsediyorum tabii) yapmayı ve poster haline getirmeyi tercih edebilirdim. Elbette bunun ne kadar yorucu olduğunu söylememe gerek yok. (Belki kodlama bilen arkadaşlarımız daha güzel işler çıkarabilir). Ancak bu fikri hoş buldum. Bu tür tasarımlar, kitabın kendisi dışında, okuduğum dönemden kalan tatlı bir anı olarak yer alabilirdi.

---

Devamında benzer bir çalışmayı istatistiksel bağlamda oluşturmayı uygun gördüm. En azından (ele alınan konu doğrultusunda) bir nebze de olsa yorumlama getirilebilir ve belki de kitaba ek bir değerlendirme katabilir diye düşündüm.

Toplanabilir, yorumlanabilir, görselleştirilebilir ve mantıklı bir konunun ele alınması doğru olacaktı. Bu yüzden ben de diyalogların uzunlukları üstündeki çalışmama başladım.

Bu defa tümüyle yapay zekâyla hareket ettim. Öncelikle elimdeki dijital kopyayı ona ilettim; karakterleri ve diyaloglarını belirtmesini istedim. Hangi bölümde, hangi karakter, toplamda kaç kere konuşuyor/kaç kez cümle kuruyor.

Bu bağlamda işlenecek veriler de doğal olarak hata payı oluşmasına sebep oluyor. Çünkü yazılan karakterler tırnak işaretiyle gösterilen diyaloglara sahip olsa da bazen düşüncelerini hareketlerle belirtiyorlar bazen de diyaloglarını yarım keserek iki cümle içinde kesintili olarak söyleyebiliyorlar. Kimi zaman da yapay zekâ, sadece ünlem içeren nidaların bulunduğu yerlerde (örneğin “vay vay vay!” gibi) bunun bir diyalog sayılıp sayılmaması gerektiğini sorabiliyor. Bir noktadan sonra tümüne evet dedim tabii. Yani çıktıdaki hata payı elbette mevcut.

Kitabın yarısına kadar bölümleri tek tek okutup yavaşça hareket ettim. Fakat hem format farklılığından doğan olası dijital hataların önüne geçmek hem de özgün dilde daha doğru veriler elde edebilmek için yöntemimi değiştirdim. Çevrim içi olarak bulduğum kitaba aynı talimatlarla işlem yaptırttım. Yine de yapay zekâya fazla güvenemediğimden sadece belli bir bölümünün grafiğini istedim. Genel toplamda yanlışlar yaptığını görmem de zaman almadı. Yapay zekâ konusunda hala yolumuz var anlaşılan.

“Kadınlar Ülkesi — Bölüm 6 Diyalog Uzunlukları” Tablosu

Buna göre altıncı bölümde konuşan karakterlerin konuştukları sırayla, cümlelerinde kaç adet kelime kullandıklarını tablo oluşturmasını istedim. Hala etkili bir veri olup olmadığına emin değilim açıkçası. Zira kısa cümleler çokça şey anlatılabilir. Veri İngilizce bazlı olsa da, özellikle (sondan eklemeli yapısından ötürü) dilimizde bunun daha doğru bir kanı olduğunu belirtebiliriz.

Yine de bu tabloyu hangi karakterin kaç kez söze karıştığını görmek açısından ilgi çekici buldum.

Ardından da kitabın tümüne nasıl bir etkileri olduğunu düşündüm. Düşük yüzdelerde hata payının olabileceğini de hesaba katarsak aşağı yukarı belli bir veri çıkıyor ortaya. Bölümden ziyade kitabın geneli bakımından ele aldığımız çıktı, yorum yapmaya daha müsait duruyor.

“Kadınlar Ülkesi — Toplam Konuşma Yüzdeleri” Pasta Grafiği

Bu bağlamda, karakterlerin (en geveze olan dışında) diyaloglara olan katkıları konusunda yaşadığım kafa karışıklığını biraz olsun azaltabildim. Diğerlerinin yüzdeliklerini görmek ise hangi bölümde ne konuşulduğunu anımsamama sebep oldu diyebilirim. Aklımda, beklenmedik bir şekilde, hızlı bir tarama yapmamı sağladı.

Tabii diğer gözle görülür verileri de rahatça okuyabiliyoruz. Erkeklerin yer alan tüm diyalogların yarısından fazlasında yer aldığını görüyoruz. Bunu detaylı yorumlayabilmek için de kitabı okumak gerekiyor açıkçası. Ama mavi ile işaretlenen karakterin baskın karaktere sahip biri olduğunu söylemek güç görünmüyor. Ya çok fazla bölümde bulunduğu ya da konuşmasını gözle görülür ortalamadan uzun tuttuğu pek tabii anlaşılır durumda.

İsimle belirtilmiş altı farklı kadın karakterin bulunmasının yanı sıra, belli bir üçlünün daha az yer alışı da ilginç. Belki de bu karakterler konuşmaktansa aksiyona geçerek anlatım sağlıyorlardır.

---

Burada en önemli noktalardan ilki, hiç şüphesiz ki üstünde uğraşılacak olan konu, sonrasında tasarımın kendisi. Dediğim gibi bu konuda becerikli biri olmadığımdan akla ilk gelen noktalarla hareket ettim. Belki sizlerin de aklına herhangi bir kitabı okurken veya bu yazıyı incelerken başka noktaların üstünde durulabileceği gelmiştir.

Fakat gerek göze hitap eden yanıyla, gerek destekleyici ve ilk bakışta fark edilmeyebilecek yanları açığa çıkarmasıyla bu türden tasarımlar ve veri topluluklarını inşa etmek yararlı olabilir.